Als er gezegd wordt dat onze maatschappij sterk in beweging is, is dat een cliché. Maar clichés zijn doorgaans waar. Een maatschappij is altijd in beweging. Dat is altijd al zo geweest en dat inzicht verwoordde de Griekse filosoof Heraclitus al: panta rhei – alles is in beweging. We bevinden ons op een stroom en zien dat vertrouwde grenzen vervagen.
Grote thema’s spelen zoals klimaatverandering, sociale ongelijkheid, digitalisering, discriminatie en het ontbreken van vertrouwen tussen overheid en burger. Wat zijn de oplossingen als het gaat om verduurzaming, vergrijzing, woningnood en de verhouding arm rijk? Kan de huidige politiek een koers uitzetten? Kloppen bestaande denkmodellen nog wel? Is er een diep gevoelde overtuiging dat er verandering nodig is?
Beleidsinstanties en instituties zijn te conformistisch en te sloom zegt Kim Putters, voorzitter van de SER afgelopen week in de Volkskrant. Men praat met elkaar, vergadert, roept commissies in het leven, houdt enquêtes, schrijft rapporten en stelt een taskforce in. Maar dat is verloren energie. Er wordt niet aangegeven waar de samenleving naar toe moet. De energie en aandacht gaat alle kanten op. Er is geen convergentie. Men raakt verstrikt in onderlinge tegenstellingen. Er is geen richting, geen visie. Reflectie is geboden.
De Spaanse filosoof Ortega y Gasset zei over het verval van het Romeinse Rijk dat men het vermogen verloor om in zichzelf te keren en dat men vooral gericht was op actie, waardoor deze beschaving de mensen aanspoorde om vooral niet te hoeven nadenken. Ze waren afgesneden van de mogelijkheid om bestuur en beleid via reflectie vorm te geven. Die naar buiten gekeerde actieve levenshouding vormt ook vandaag de dag de oorzaak van vervlakking van onze veranderende geseculariseerde beschaving.
Een naar buiten gekeerde actieve levenshouding vormt de oorzaak van vervlakking van onze veranderende geseculariseerde beschaving.
Reflectie en een daaruit voortvloeiende visie is nodig. Dat is ook een kwestie van leiderschap. ‘Waar een visie ontbreekt verwildert het volk,’ is de parafrasering van een bekend bijbels inzicht. Die verwildering is zichtbaar in niet gerichte energie die niet tot helder beleid leidt.
Voor een visie is reflectie noodzakelijk. Je moet stilstaan. Blijven staan is een voorwaarde om te verstaan wat er speelt. Verstaan heeft te maken met staan. Als we blijven doorhollen, vergaderen en rapporten blijven schrijven verstaan we niets, noch de woorden en intenties van mensen, noch de tijdgeest. Wie altijd maar in een kringetje blijft ronddraaien, raakt in verwarring. Blijven staan en stil worden is de voorwaarde om dat wat troebel is helder te laten worden zodat een richting zichtbaar wordt. Er zal nog veel water door de Rijn moeten stromen voordat het zover is.
