Het onderstaande artikel is gepubliceerd in: De Kovel, monastiek tijdschrift voor Vlaanderen en Nederland, nummer 72, crisis, maart 2022 

Begin van het artikel

Opnieuw geboren

De borstweringen van retraites en lockdowns  

Klik hier als je dit artikel als PDF wilt lezen

Ton Roumen

Gerard nam deel aan één van mijn retraites.[i] Hij vertelde mij dat hij niet gelukkig was. Misschien zou de kloosterretraite hem kunnen helpen geluk dichterbij te brengen. Hij vond het gek dat hij zich niet gelukkig voelde, hij had immers alles: een partner, een gezin, een eigen huis, een mooie auto en een goede baan waarmee hij goed verdiende. Toch voelde hij een groot gemis. Het leven bood hem geen vervulling. Hij besefte toen nog niet dat geluk iets anders is dan het kunnen beschikken over alles wat je wil. Toch zou hij willen dat zijn leven meer diepgang had. De kloosterretraite opende zijn ogen en hart. Hij ontdekte dat geld, carrière en bezit – kwaliteiten van het ego – nooit vervullend kunnen zijn. Het ego wil altijd meer – het heeft nooit genoeg. Echt geluk vraagt erom het ego krachteloos te laten worden. De onderdompeling in stilte tijdens de retraite hielp hem zijn angsten te erkennen en in de meditaties voelde hij hoe hij zachter en lichter in het leven zou kunnen staan. Voor vervulling, dankbaarheid en vrede is weinig nodig, voor een leven in eenvoud evenmin. Je kunt op een simpele manier aanwezig zijn en liefde ervaren. De franciscaanse dichter Jacopone da Todi schreef in de dertiende eeuw: ‘Nadat ik mijn wil aan God had gegeven, kon ik beschikken over alles wat er was.’ Hij kon delen in eenvoud, vriendelijkheid, mildheid en vrede. Retraitedeelnemer Gerard ontdekte die waarden in zijn persoonlijke crisis.  

Persoonlijke crisis en retraite

Een persoonlijke crisis kan een reden zijn in retraite te gaan. Al twaalf jaar leid ik meditatieretraites in kloosters. Deelnemers besluiten vaak in retraite te gaan als ze vastgelopen zijn of als ze ervaren dat ze afgescheiden zijn van hun bron. Ze zoeken naar verbinding met hun diepste zelf, met hun medemensen, de natuur, met God. Ik peilde de redenen waarom mensen in retraite gaan en hoorde vooral dat de moderne mens snakt naar rust. Hij ervaart zijn leven en werk als hectisch en druk. Deelnemers komen naar een retraite voor rust. Ze willen zich onderdompelen in stilte en nemen zich voor na de retraite vaker kortere of langere momenten van stilte en ontspanning in te lassen. Ze willen meer tijd voor zichzelf, een wandeling in de natuur, tijd voor meditatie of een inspirerend boek. Dat kan helpen de balans te bewaren tussen werk en privé, tussen inspanning en ontspanning.   

Als tweede reden noteerde ik dat deelnemers richting zoeken in hun leven. Zij gaven aan op een kruispunt in hun leven te staan en een crisis te ervaren. ‘Hoe kan ik verder in mijn  ontwrichte intieme relatie?’, was een vraag. ‘Mijn huidige baan staat me tegen. Ik lijd. Zal ik van baan veranderen of ga ik zelf veranderen?’, was een andere vraag. Retraites bieden de mogelijkheid voor reflectie op deze vragen en stilte maakt het mogelijk deze vraag helder en rustig te laten klinken. Soms ontstaat er tijdens een retraite een helder inzicht.  

En ik hoorde nog een andere reden: ‘Ik wil dichter bij mezelf blijven.’ Retraitedeelnemers hebben het gevoel dat ze niet altijd trouw zijn aan zichzelf en anders zouden willen leven. Ook dit kan een persoonlijke crisis zijn. Ze vertonen gedrag dat niet past bij hun eigen aard. Gedrag dat vaak een reactie is op wat anderen van hen verwachten of eisen. Deze mensen zoeken een manier om trouw te blijven aan zichzelf. Ze zoeken naar verbinding met zichzelf, met anderen, de natuur en met God.   

Stormen trotseren

Brandende vragen op je levensweg vragen om een respons. Als je je aandacht naar binnen richt en momenten van rust inlast, helpt die stilte heldere antwoorden op je vragen te vinden. Het is net als met troebel water. Het is troebel omdat er stenen, modder en zand in worden gegooid, maar als dat stopt, zakt de modder naar beneden en wordt het water vanzelf helder. Als je naar binnen keert, worden je gedachten rustiger – word jij rustiger – en voel je je meer aanwezig in je lichaam en kun je gaan leven vanuit aandachtige en liefdevolle aanwezigheid. Maar dat gaat niet vanzelf. In ons leven steken voortdurend stormen op die voor turbulentie zorgen en die we het hoofd moeten bieden.

Zo speelt een overactieve houding de moderne mens parten, hij lijkt veel op een bezige bij of een drukke mier: hij werkt hard en dat reflecteert een wijdverbreid arbeidsethos dat diep in onze genen zit. We vinden het gek of moeilijk om niets te doen of te luieren, maar daarmee slaat de balans tussen in- en ontspanning wel door en zijn er gezondheidsrisico’s. En dan is er de prestatiemaatschappij die hoge eisen stelt waardoor werken en leven onder druk komen te staan. Ook wordt er een groot beroep gedaan op onze rationaliteit en veel minder op ons hart en lichaam. In het onderwijs is de cognitieve vorming belangrijker dan de affectieve en creatieve vorming. Ook worden we de hele dag blootgesteld aan een overmaat aan prikkels. De dagelijkse editie van de New York Times schijnt net zoveel informatie te bevatten als de hoeveelheid die een burger in de zeventiende eeuw tijdens zijn hele leven tegenkwam. Om nog maar te zwijgen over alle prikkels die via het beeldscherm binnenkomen.

Die druk kan leiden tot stress en gezondheidsrisico’s. Het aantal mensen dat met burn-outklachten kampt, bedraagt in Nederland momenteel zo’n veertien procent van de beroepsbevolking. Eén op de zeven werknemers lijdt aan overspannenheid of langdurige vermoeidheid. En jaarlijks belanden zo’n kleine achtduizend Nederlanders in het ziekenhuis met hart- en vaatziekten ten gevolge van psychosociale arbeidsbelasting. En of dit alles nog niet genoeg is kampen we vandaag de dag met een coronacrisis die voor verlies en verwarring zorgt.

 Coronapandemie als crisis?   

Al twee jaar lang leven we in een pandemie die ons leven behoorlijk overhoop gooit. Iedereen kent wel mensen die ziek zijn geworden of overleden. We konden niet naar het theater en kinderen en jongeren konden niet naar school. Er zijn er die hun werk zijn kwijtgeraakt of noodgedwongen moesten veranderen van baan. De lockdown betekende een gedwongen retraite, een tijd van reflectie. Die maakte het mogelijk de ultieme zinvraag te stellen: welk spoor wil je in je leven trekken? Als het leven tot stilstand komt, ontstaat er tijd om te reflecteren, rust te vinden en anders te gaan leven. Is dat de winst van de crisis?

Het oorspronkelijke Griekse woord voor crisis betekent: onderscheid of beslissing. Een crisis gaat over het maken van keuzes. Het is een keerpunt. Het is een scheiding van wegen, een dieptepunt ook. Van de crisis kun je leren en ze is een kans die je rijker kan maken. Juist als het leven in de knel komt, ontstaat de mogelijkheid te veranderen en verdieping te vinden. Het Chinese woord 危 机 is ons woord voor crisis en bestaat uit twee karakters, 危 (wēi) en 机 (jī). Het eerste karakter betekent gevaar en het tweede kans. Dit Chinese woord laat zien dat een crisis niet louter negatief is. Wie alleen maar de crisis ziet, doet geen recht aan het tweede karakter van mogelijkheid. Want die is er net zo goed. Deze twee betekenissen horen bij elkaar; het zijn twee kanten van één medaille. De legendarische voetballer Johan Cruijff verwoordde dit inzicht ooit al door te zeggen dat ieder nadeel zijn voordeel heeft.

Staan we op een keerpunt? Welke lessen of voordeel trekken we uit deze pandemie? Het lijkt erop dat we bij deze crisis alleen nog maar kunnen denken aan een technocratische oplossing: vaccineren en anderhalve meter afstand houden.  

Het kernprobleem is echter de manier waarop we leven, onze verhouding tot de natuur, onze omgang ermee. We vliegen gemakkelijk de wereld rond. Groenten worden geïmporteerd uit andere werelddelen, terwijl ze net zo gemakkelijk verkrijgbaar zijn op de lokale markt van het dorp even verderop. Als onze verhouding tot de natuur het kernprobleem is, kunnen we lessen trekken uit de pandemie. Die gaan erover hoe wij een wereldwijde humane gemeenschap kunnen zijn, over hoe we geluk en welzijn kunnen realiseren, hoe we gezond en in vrede kunnen leven. Hoe gaan we oe Hoe met onszelf om, met elkaar, de aarde, het klimaat en onze voeding? Kunnen we het leven als heilig en helend ervaren? Rust er zegen op? Putten we onszelf, de ander en de aarde niet uit? Dat zijn grote vragen. De Nederlandse premier Mark Rutte zei aan het begin van de pandemie twee jaar geleden, dat we niet moeten hamsteren omdat er genoeg voorraden zijn. Maar die overvloed is nu juist het probleem. Die verwijst naar overconsumptie, naar de uitputting van Moeder Aarde. Deze pandemie schept een kans te reflecteren op ons consumentengedrag en te bezien of we anders kunnen leven, eenvoudiger en liefdevoller, en een andere wereld kunnen creëren.

Deze crisis biedt een reuzenkans.     

Nieuw perspectief

Toen we in april 2020 voor het eerst in een lockdown zaten, mailde iemand mij hoopvol: ‘De maatregelen werken goed, ik heb hoop.’ Perspectief groeide. En er was nog meer perspectief. De sneeuwtoppen van de Himalaya waren vanaf meer dan honderd kilometer opeens zichtbaar dankzij de betere luchtkwaliteit. Dat zicht had zich de afgelopen dertig jaar niet eerder voorgedaan. De wereld mocht dan onder de coronamaatregelen kreunen, de natuur herstelde zich. De crisis bood uitzicht op een oplossing van het werkelijke probleem. In Venetië bleven de toeristen weg en al snel kleurde het water van de anders zo drukbevaren kanalen helderblauw en het krioelde er van de vissen, zwanen en aalscholvers. Eenden voelden zich kennelijk zo op hun gemak dat ze hun eieren uitbroedden op het Piazzale Roma, een doorgaans drukbezocht plein. Hoe is het nu, twee jaar na het begin van de coronacrisis gesteld met de natuur? Ik meen dat positieve geluiden wat minder klinken, het optimisme getemperd is, het enthousiasme tanend. Zo gaat de biodiversiteit achteruit, de ontbossing in het Amazonegebied neemt toe en de plannen om de CO₂-uitstoot te verminderen komen niet in de buurt van de doelstellingen van het Parijs-akkoord. Kennelijk geven we ons oude leefpatroon niet zo gemakkelijk op voor een hoger doel. We benutten de kans niet die deze crisis biedt. Deze crisis kan alleen écht een kans zijn als we onze lessen trekken en dat betekent een radicale ommekeer in ons bestaan.

Ommekeer

De pandemie is een crisis die vraagt om anders te gaan leven. Alsof we verzeild zijn geraakt in een klassieke Griekse tragedie, een verhaal over pijn, smart, lijden, pessimisme en fatalisme. In de tragedie leert de mens zich te heroriënteren. Dat gebeurt via een catharsis, een emotionele zuivering, die uitmondt in een inzicht schenkende doorbraak. Deze reiniging maakt de weg vrij voor een ommekeer en het-kunnen-inslaan van een nieuwe weg. Een weg waar angst plaatsmaakt voor liefde. Een weg ook waarop ons ego krimpt en onze natuurlijke staat van zijn ruimte krijgt. God krijgt ruimte. Ons hart krijgt ruimte.

De ommekeer is een tweede geboorte. De eerste geboorte is de fysieke geboorte als baby. De tweede is het begin van een nieuw leven, waarin we onze authentieke identiteit op het spoor komen. De tweede geboorte wordt beschreven in het evangelie van Johannes. Jezus zegt tegen Nicodemus: ‘Als iemand niet geboren wordt uit water en geest, kan hij het Rijk Gods niet binnengaan.’ Het Koninkrijk van God staat voor een leven vanuit de natuurlijke staat van zijn. Een leven van mededogen en verbondenheid.  

Boeddhisten zeggen dat lijden en pijn mest zijn en transformatie mogelijk maken. Het beeld dat daarbij hoort is de prachtige lotusbloem die in de modder groeit. ‘Moge dit lijden dienen om te ontwaken,’ zeggen boeddhisten. Deze boodschap staat in contrast met het inzicht dat een crisis meestal angst genereert. Want zo wordt dat vaak ervaren. Wie is er niet bang voor afbraak, chaos en vernietiging? Maar waarvoor zijn we bang? Als je naar de natuur kijkt, zie je dat afbraak en sterven voorwaarden zijn voor vernieuwing en groei. Bomen krijgen in de lente nieuwe blaadjes nadat ze die in de herfst hebben losgelaten. Bijbels gesproken moeten zaadjes in de grond sterven om weer te kunnen ontkiemen, groeien en nieuwe vruchten voort te brengen. ‘Waarachtig, ik verzeker u: als een graankorrel niet in de aarde valt en sterft, blijft het een graankorrel, maar wanneer hij sterft draagt hij veel vruchten’, staat in het Johannesevangelie. Wij mensen zijn niet anders. Ook wij zijn natuur. Soms verliezen we een baan, onze geliefde, ons vertrouwen. En als we dit verlies kunnen aanvaarden, laten we het al los. Loslaten is immers toelaten. Sterker nog: loslaten is aanvaarden en omarmen wat er op je pad komt. Dit is een bevrijdend inzicht en biedt ruimte voor verandering, voor nieuw leven. 

De crisis is een kans met uitzicht op nieuw leven.

Depressie als crisis, liefde als kans

Dat heeft Heleen ook ervaren. Ze belandde in een depressie. Haar leven voelde zwaar. Iedere ochtend begon ze met tegenzin aan de nieuwe dag en hoopte dat het vlug avond zou worden om dan weer het bed in te kunnen kruipen. Elke dag opnieuw was ze aan het overleven. Ze bezocht verschillende hulpverleners zonder dat dit haar echt verder hielp. Ze volgde een langere retraite bij mij. Toen we elkaar ontmoetten zag ik de wanhoop in haar ogen, maar ook haar moed te blijven zoeken naar een nieuw perspectief. In haar leefde de hoop dat zij zelf een nieuwe weg zou kunnen vinden. Zelfinzicht was er wel. Ze had ontdekt wat haar leven zwaar maakte. In haar jeugd was er veel geweld. Haar ouders hadden vaak ruzie; haar vader sloeg haar en ook haar moeder. Ook ontdekte ze dat ze niet was opgewassen tegen de prestatiedruk op haar werk. Van die druk wilde ze zich bevrijden. Wat haar hielp was een inzicht dat in de retraite aan de orde kwam: je mag er zomaar zijn, zonder iets te doen en zonder voorwaarden. Weet je bemind. Dat bevrijdde haar van de gevoelde druk. Terugblikkend op de retraite liet Heleen weten dat ze wanhopig was toen ze eraan begon. Maar door gesprekken, overdenkingen, de stilte en de meditaties keerde ze met nieuwe hoop en perspectief naar huis. Ze leerde zichzelf en haar kwetsbaarheid aanvaarden. Toen ik haar na twee jaar weer ontmoette, vertelde ze dat ze meer kon genieten en meer waardering voor zichzelf had gekregen en ook milder over andere mensen was gaan denken. Heleen had een weg gevonden.  

Verbinding en mededogen

De oplossing van een persoonlijke of maatschappelijke crisis zal niet gevonden worden als we blijven denken vanuit bekende en vertrouwde kaders. Dan benutten we de kans van de crisis niet. In een maatschappelijk perspectief is er een andere verhouding nodig tot de natuur. In een persoonlijk perspectief gaat het om het afleggen van ons ego zodat er ruimte ontstaat voor onze natuurlijke staat van zijn en voor liefdevolle vriendelijkheid. De crisis maakt het mogelijk buiten gebaande paden te treden en nieuwe mogelijkheden te ontdekken die in deze crisis verstopt liggen. De crisis vraagt om een tweede geboorte. Dan gaan we kijken met andere ogen en luisteren met de oren van het hart.  Verbondenheid en barmhartigheid worden een wenkend perspectief. Dat is de les van de coronapandemie: meer verbinding, compassie, vriendelijkheid en liefde. De crisis werpt ons immers uit elkaar, zorgt voor afgezonderdheid. Het afschaffen van het coronatoegangsbewijs staat tegenover het aanhouden ervan. Vaccineren staat tegenover niet vaccineren. Sluiting van scholen tegenover het open houden ervan. Vrijheid tegenover gezondheid. De tweespalt reflecteert onzekerheid en verwarring over hoe er gedacht wordt over kernvragen van onze samenleving.

De roep om verbinding klinkt luid. Hoe kunnen we verbonden blijven met elkaar, de natuur, de wereld, jezelf en God? Verbinding is de opheffing van dualiteit. Als ik voor vaccineren ben en een ander is ertegen, dan hef ik de dualiteit op door begrip te hebben voor het standpunt van de ander en de ander ruimte te geven voor zijn of haar mening. Het omgekeerde geldt ook: de ander toont begrip voor mijn standpunt. Begrip kunnen opbrengen voor de ander heeft alles te maken met een milde en liefdevolle levenshouding. Daarmee stap je uit de polariteit. Die mildheid biedt ruimte voor jezelf en de ander, of die nu hetzelfde of anders denkt. En misschien reflecteert die andere mening wel iets waarvan jij vindt dat die ook waarheid bevat. Oppositie maakt plaats voor verbinding. Het hart speelt daarin een rol; ons milde hart is een grote verbinder.

De pandemie wordt niet wezenlijk opgelost door te wijzen op de noodzaak van vaccineren en geldige toegangsbewijzen. Je kunt een probleem niet oplossen op het niveau waarop het zich manifesteert. Je zult op een ander, dieper niveau moeten opereren, zei Albert Einstein al. Dat is het niveau van diepe verbondenheid, liefdevolle vriendelijkheid en barmhartigheid. Dat is de grote les van deze crisis – van iedere crisis.

Een opgave tot humanisering.

[i] De naam Gerard en de naam Heleen, die verderop wordt genoemd, zijn gefingeerd ter bescherming van de privacy van deze personen.