Het onderstaande artikel is gepubliceerd in: Tenachon, nr 53, maart 2022

Stilte vernieuwt

Bezinning en verstilling in de 21ste eeuw 

Ton Roumen

Klik hier om te pdf-versie van dit artikel te lezen.

‘Ik kom vooral om rust te vinden want het is zo druk in mijn hoofd en ik zou willen dat ik verlost raak van die drukke gedachten, die me onrustig maken.’ Die vurige wens verwoordt een deelneemster aan het begin van een kloosterretraite. De behoefte aan rust is voor mij als retraiteleider het meest gehoorde motief om in retraite te gaan. Want er is een groeiende behoefte aan ritme, rust en bezinning. We ervaren ons leven en werk als hectisch en druk en hebben te weinig tijd om te ontspannen of te lummelen. Bezinning en verstilling zijn welkom en er bestaat een keur van mogelijkheden die ons drukke leven kunnen compenseren. Denk aan een retraite in een klooster, periodiek mediteren, eenvoudiger leven of een meerdaagse voettocht.

Stilte als waarde

In de jaren tachtig van de vorige eeuw kwam de Duitse regisseur Philip Gröning op het idee een film te gaan maken over stilte om de waarde ervan aan een groot publiek te laten zien. Hij zocht een traditionele plaats waar mensen zich dagelijks onderdompelen in stilte. Gröning vond die plek in het kartuizerklooster La Grande Chartreuse in de Franse Alpen, in de buurt van Grenoble. Het is een gesloten kloostergemeenschap, weinig gesteld op nieuwsgierige blikken en min of meer verborgen voor de buitenwereld. Het zijn ware kluizenaars. Aan de prior vroeg hij in 1984 toestemming om in zijn klooster te filmen. Die kreeg hij niet. De prior zei dat hij later kon terugkeren met zijn vraag. Het moment was volgens hem nog niet aangebroken. De mensheid was er volgens zijn schatting niet aan toe – nog niet. Het zou nog zestien jaar duren voordat hij toestemming kreeg en de monniken bereid waren de camera in hun besloten klooster toe te laten. Inmiddels was de Nederlander Marcellin Theeuwes prior. Van hem is bekend dat hij wat meer dan zijn voorgangers open staat voor buitenstaanders. Hij weet dat de buitenwereld geïnteresseerd is in hoe kartuizers leven. Dat was voor hem een reden buitenstaander Gröning bij hoge uitzondering te verwelkomen. Daarnaast speelde die andere reden, de inschatting dat nu het moment is aangebroken waarop de wereld er aan toe is een boodschap over de waarde van stilte te verwelkomen, een rol.

Monniken zijn vertrouwd met een cultuur van stilte en zwijgen. Ze ervaren die als een voertuig om in contact te komen met hun diepste bron, met God. Marcellin Theeuwes zegt dat stilte het mogelijk maakt om te luisteren naar jezelf en naar wat er diep in je omgaat. Stilte is de weg naar de ontdekking van de diepste grond van je ziel. Als we die dimensie een kans geven, zullen we ontdekken dat we zo onbegrensd zijn als het heelal. Zijn advies is nooit bang te zijn om het stil te laten worden in jezelf. Als jij het niet stil in jezelf durft te laten worden, onthoud jij jezelf van de mooie ontdekking contact te maken met je bron, aldus de prior.

Into Great Silence

Medio 2002 ging Gröning van start met filmen. De voorwaarden waren streng: geen interviews, geen extra licht, geen storende rails voor de camera en geen herrie die de gewone gang van zaken zou verstoren. De kleine cameraploeg werd geacht zich onopvallend te gedragen en het kloosterritme zoveel mogelijk mee te beleven. In een tijdsbestek van een half jaar filmde de filmmaker het leven van de monniken. De film kreeg als titel Into Great Silence. In de film van 169 minuten wordt bijna geen woord gesproken, alleen de gezangen van de monniken zijn te horen. Wereldwijd kwamen vanaf 2005 honderdduizenden mensen op de film af. Bioscoopbezoekers werden massaal gegrepen door dit document over contemplatie en stilte en de film won tal van prijzen. Een deelnemer aan mijn retraites vertelde mij, dat hij bij thuiskomst na een drukke werkdag, een poosje naar scènes van de film keek waardoor hij tot rust kwam. Was de boodschap over de waarde van stilte inderdaad welkom in de wereld en was het een antwoord op de gevoelde en groeiende behoefte?  

Behoefte aan verstilling

Het verlangen naar rust, stilte en eenvoud wordt vaak gevoed door een gemis. We zijn immers vervreemd van een cultuur van verstilling. Op vier mei is er de jaarlijkse dodenherdenking, waarbij twee minuten stilte in acht worden genomen om doden en slachtoffers van oorlog en geweld te herdenken. Toen op elf september 2001 vliegtuigen zich in de Twin Towers boorden, vond men dit zo erg, dat er een minuut stilte aan werd toegevoegd. Maar veel langer dan drie minuten mag stilte toch niet duren, want daar zijn we niet mee vertrouwd en voelen we ons ongemakkelijk. Stilte en rust zijn verleidelijk om toe te laten, maar kunnen ook confronterend zijn, want wie op zoek gaat naar rust, kan onrust tegenkomen.  

De behoefte aan bezinning en verstilling heeft ook te maken met onze haastige en oppervlakkige leefstijl die als onbevredigend en zelfs ziekmakend wordt ervaren. Die behoefte wordt recent gevoed door de pandemie waarin we ons bevinden. Die roept wezenlijke vragen op. Zijn we met elkaar verbonden? Hoe is onze verhouding tot de natuur? Wat is een zinvol leven? Wat is vrijheid? Deze vragen noodzaken tot reflectie en die vraagt op haar beurt om verstilling. Zo kunnen existentiële vragen in jezelf tot klank komen.

En ja, we leven in een cultuur die haaks staat op een leven van verstilling en bezinning. Doorgaans leven we niet in de afgezonderde en beschermde omgeving van een klooster of een andere religieuze gemeenschap, waar een meditatieve levenswijze aan ten grondslag ligt. Het is juist de kunst om een leven van bezinning en verstilling vorm te geven in onze drukke en prikkelrijke samenleving. Hier klinkt de uitnodiging van Benedictus, grondlegger van de orde van de benedictijnen om gebed en meditatie (ora) af te wisselen met werk en activiteit (labora). Hier klinkt ook de uitdaging van de yogi om meditatie en activiteit te integreren in het dagelijks leven, zodat we ons werk kunnen beoefenen vanuit onze ziel.

Zoektocht naar eenvoud

De behoefte aan stilte laat zich ook vaak zien als een zoektocht naar eenvoud, naar minder drukte en lawaai. Ze laat zich tegenwoordig zien als een protest tegen onze consumptiemaatschappij. De reactie op overconsumptie heet ontspullen en het pleidooi om in kleine huisjes – tiny houses – te leven geldt als een ander teken van een leven in eenvoud. Deze tegenbeweging is onder jongeren populair. Zij wijzen op de mogelijkheid andere waarden te benadrukken, eenvoud is daar één van.

Als je eenvoudiger gaat leven, haal je druk weg, druk van het moeten. Ooit hebben je ouders je verteld dat er van alles moet in jouw leven. Dat je je best moet doen, verjaardagen niet moet overslaan en dat je carrière moet maken, terwijl je ook je sociale contacten niet moet verwaarlozen. Als die druk wegvalt, als je eenvoudiger gaat leven, wordt het vanzelf rustiger in je hoofd, in je lijf ook. Dan hoef je niet meer alles te bedenken en te duiden. Ook worden je verlangens tot zwijgen gebracht. Je hoeft niet langer te worden voortgestuwd door doelen die je najaagt en die je onrustig maken. Er hoeven geen grootse en meeslepende projecten te worden ontwikkeld en uitgevoerd.

 Verstilling en creativiteit

 ‘Afgelopen week heb ik gemerkt dat stilte noodzakelijk is, het is een basisbehoefte en ook nog fijn,’ met die die zin blikt een retraitedeelneemster kernachtig terug op een meerdaagse retraite. Dat slapen, veiligheid en eten basisbehoeften zijn weten we allemaal. Maar verstilling en stilte? Toch is het geen gek idee om verstilling op te vatten als een basisbehoefte. Het helpt de balans in evenwicht te brengen: in ons drukke, actieve leven met veel prikkels vormen stilte en rust de andere pool die ons jachtige leven compenseren. Zo kun je uitrusten en op adem komen.

Maar dat is niet het enige. Rust en stilte zijn voorwaarden voor creativiteit. Wil je geïnspireerd blijven, succesvol zijn en het leven laten stromen dan kun je zo nu en dan momenten van rust creëren. ‘Rust en ontspanning zijn de basis van creativiteit’, zegt ook John Cleese. Dat is wel een opmerkelijk geluid uit de mond van een Britse acteur die onder andere bekend is geworden in zijn rol als Basil Fawlty, een drukke en gestreste hotelmanager. ‘Creativiteit vraagt om een speelse, ontspannen gemoedstoestand. Alleen als je ontspannen bent hoor je wat het onbewuste je influistert. Als je ontspannen bent, mediteert of stil bent, ga je op een ontspannen manier met je gedachten spelen, want als je geest druk is, hoor je je creatieve ingevingen niet, dan worden ze overstemd omdat alle creativiteit uit het onbewuste voortkomt,’ zegt Cleese. Dat is ook de ervaring van John Lennon. Cynthia Lennon schrijft in haar biografie dat haar toenmalige man John soms uren op de bank kon liggen, ogenschijnlijk onbereikbaar, als in een trance. Ineens sprong hij dan op, liep naar de piano en speelde een nieuw lied. Zo is Imagine ontstaan. Deze muzikale hit uit 1971 spreekt nog steeds tot de verbeelding en stond in 2005 zelfs nummer één in de top 2000. Op de bank liggen en nietsdoen leidde tot creativiteit en succes.

Actie én meditatie

Stilte is ook een basisbehoefte die ons drukke en actieve bestaan compenseert: ze helpt de balans in evenwicht te houden. Zelfs de gezondheidsraad adviseert tegenwoordig ritme in je leven aan te brengen en goed te letten op de balans tussen doelgericht bezig zijn en ontspanning. Is die boodschap van de gezondheidsraad uniek? Nee. In kloosters bestaat een eeuwenlange traditie om bidden en meditatie (ora) af te wisselen met arbeid (labora). Maar ook kloosterlingen hebben dat ritme niet uitgevonden. De Romeinen wisselden handel en werk (negotium) af met vrije tijd (otium). Maar ook zij hebben dat ritme niet uitgevonden. Al  deze ritmes vinden hun oorsprong in de natuur. We ademen in en uit, we openen en we sluiten ons, we waken en slapen. We kunnen niet de hele dag geopend zijn, dat wil zeggen sociaal zijn en klaar staan voor de ander. Er is ook tijd nodig voor jezelf, om te reflecteren, te lezen en te slapen. Dat de smartphone de hele dag aanstaat is een verstoring en bedreiging van ons natuurlijke ritme, met alle gezondheidsrisico’s die het met zich meebrengt en zelfs een burn-out tot gevolg kan hebben.   

In kloosters weet men hoe belangrijk het aanhouden van een ritme is. Het vormt een essentieel bestanddeel. Misschien zijn kloosters daarom tegenwoordig zo populair bij rustzoekers. Kloosterlingen kennen dagelijks meerdere gebeds- en meditatiemomenten als afwisseling van de werkzaamheden. Zo onderwijzen ze de moderne en drukke mens dat inspanning en ontspanning, actie en meditatie, werken en bidden telkens behoren te worden afgewisseld.

Het gezonde geest-menu

Die boodschap is eeuwenoud en recent ook weer opnieuw geformuleerd. De Amerikaanse neurowetenschappers Dan Siegel en David Rock ontwikkelden een programma dat gezondheid wil bevorderen en helpt als we worden overstelpt met informatie en als we veel druk ervaren om te presteren en zelfs te excelleren.

Een leven in balans bereik je volgens deze twee Amerikaanse wetenschappers met twee verschillende soorten bezigheden: actieve en niet-actieve. Hun ontwerp heet de Healthy Mind Platter, wat je zou kunnen vertalen met: het gezonde geest menu. Het bestaat uit zeven onderdelen: vier doelgerichte activiteiten en drie verwijlende manieren van zijn. Bewuste en doelgerichte aandacht voor één taak in plaats van multitasking noemen Siegel en Rock focustijd. Dan is er fysieke tijd met voldoende dagelijkse beweging zoals lopen, fietsen en wandelen. De verbindingstijd biedt gelegenheid gedachten en emoties met vrienden, familie, kennissen en collega’s te delen. Tijd voor spel of aandacht voor de speelse kant van leven en werken helpt de ontwikkeling van onze creativiteit en speelsheid. Naast deze vier vormen van activiteit is er tijd om te ontvangen. Siegel en Rock wijzen op het belang van genoeg slaap. Die is nodig voor het herstel van lichaam en geest. Dan is er time-in, tijd die wordt besteed aan de cultivering en ontwikkeling van het innerlijk leven in de vorm van meditatie, reflectie en mindfulness. Tenslotte is er downtime, tijd van nietsdoen, tijd om te ontspannen, te dagdromen of gewoon lui te zijn.

Deze zeven aspecten helpen om te na te gaan hoe het met je balans is gesteld door je af te vragen wat extra aandacht en wat minder aandacht verdient. Vaak zal dat een vorm van inactiviteit zijn, zoals meditatie, mindfulness of tijd om te lummelen. Het is een mooi instrument voor bewustwording van het belang van verstilling en bezinning en een stimulans daar meer aandacht aan te schenken

Stilte vernieuwt

Het intuïtieve inzicht van de prior van het klooster met kluizenaars in de Franse Alpen dat de mensen toe zijn aan het verwelkomen van een boodschap van stilte, en dat het klooster daar een bijdrage aan kan leveren, heeft er voor gezorgd dat de boodschap van verstilling op grote schaal kon worden verspreid. Dat die boodschap belangrijk is, merk ook ik in de periodieke retraites die ik geef, als mensen zich laven aan stilte en rust. Wat stilte kan doen liet een retraitedeelneemster mij weten toen zij enkele maanden na afloop van een retraite mij berichtte dat stilte haar dilemma had opgelost om vraagstukken ofwel met haar verstand ofwel met haar gevoel op te lossen. Via stilte was ze verbonden met haar diepste zelf en vandaaruit kon ze de vraagstukken in haar leven benaderen. Dat was voor haar vernieuwend. Eckhart Tolle zei ooit al dat alle ware vernieuwing voortkomt uit stilte.                             

Geraadpleegde bronnen

Kruispunt Kloosterserie (2004). Nederlandse Godzoekers in Europa. Aflevering 5: Het strengste klooster ter wereld. La Grande Chartreuse, in de bergen rond Grenoble. KRO/RKK.

Cynthia Lennon (2006). John. Utrecht: Kosmos-Z&K.

NPO College Tour (2014). John Cleese about Creativity. Interview door Twan Huys.

David Rock, Daniel J. Siegel e.a. (2012). The Healthy Mind Platter. NeuroLeadership Journal, 1-23.

Into Great Silence (2005). A Film by Philip Gröning. Batavia-Filmkunst Verleih GmbH e.a.   

Eckhart Tolle (2016). De stilte spreekt. Utrecht: Uitgeverij AnkhHermes.