De dagen voor Kerstmis zijn kort, donker ook. Veel mensen hebben last van de duisternis, die versterkt hun sombere en eenzame gemoed. Ze verlangen naar het terugkerende licht en de warmte van de zomer. Je kunt ook anders naar duisternis kijken. Dat gebeurt in contemplatieve kloosters. Daar begeven monniken zich al eeuwenlang in het dualistische spel van licht en duisternis. Dat gebeurt in de vroege ochtend, tijdens het eerste dagelijkse meditatiemoment – de metten –, als de zon doorgaans nog niet op is. De kloosterlingen oefenen om vertrouwd te raken met de duisternis. De vroege ochtend is daarvoor een goede gelegenheid. Kwellende zorgen en nachtelijk gepieker over levensvragen of twijfel over triviale zaken kunnen ons ’s nachts uit de slaap houden. De donkere nacht kan onrust en zorgen uitvergroten.
Monniken gaan een relatie aan met de duisternis. Kan ik het ermee uithouden? Kan ik accepteren dat er zorgen zijn? Ze vertrouwen erop dat vroeg of laat het licht de duisternis verdrijft. In hun meditatiemoment in de vroege ochtend oefenen monniken zich dagelijks in de verzoening met de duisternis en vragen om goddelijk licht te laten schijnen op alle pijn en alles wat nog niet verlost is. Ze bidden en vragen voor de geboorte van God in de duisternis. Dat is het kerstthema bij uitstek: het lichtkind dat in de kerstnacht geboren. Voor monniken is het een existentieel project in hun leven. Het is letterlijk en figuurlijk monnikenwerk en vraagt om oefening – veel oefening. Dit kerstthema is iedere dag aan de orde. Het is het verlangen dat het licht er altijd is. Want duisternis kan angstig maken. Toch heeft duisternis ook een positieve betekenis.
Natuurlijke duisternis werkt kalmerend en zuiverend
We hebben het dan over de natuurlijke duisternis, die is neutraal en heeft niet de existentiële connotatie van depressie, angst of eenzaamheid. Ga maar een poos naar een afgelegen dorp waar geen elektriciteit is en waar geen kunstmatig licht is. Of verblijf hoog in de bergen, in een niet bewoond gebied. Daar kun je pure duisternis ervaren, die is niet beangstigend, heilzaam zelfs. Duisternis werkt kalmerend en is rustgevend. Duisternis zuivert. Het helpt je te ont-laden en maakt het mogelijk negativiteit en onzuiverheid los te laten. Net als licht heeft duisternis helende kwaliteiten.
Als je je in je meditatie voorstelt dat je met duisternis bent gevuld zul je je ontspannen en kalm voelen. Duisternis heeft ook de kwaliteit dat het je schaduwkanten absorbeert. Het helpt je om te ont-laden door negativiteit en onzuiverheid te verzamelen en los te laten door met open ogen de duisternis naar buiten te kijken en te voelen dat de duisternis buiten je is. Als je de innerlijke duisternis naar buiten kunt brengen, verdwijnen negativiteit en onzuiverheid. Daarna kun je je voorstellen dat jij jezelf met licht vult en dat het licht je verlicht.
Licht en donker hebben we beide nodig en monastieke tradities leren ons met wijd open ogen te kijken naar alles wat donker is. Dat is een weg naar verlichting, zei de Griekse schrijver Nikos Kazantzakis ooit al.
